Đền Cờn Nghệ An không chỉ là nơi thờ tự linh thiêng mà còn có cảnh quan thanh tịnh, sơn thủy hữu tình. Nơi đây gắn liền sự tích kỳ bí về Tứ vị Thánh Nương nhà Nam Tống thu hút sự tò mò của rất nhiều du khách. “Nhất Cờn, nhì Quả, tam Bạch Mã, tứ Chiêu Trưng”
Đền Cờn còn có tên gọi khác là đền Mẫu Cờn Nghệ An nằm trên gò Diệc, gần với cửa biển Lạch Cờn của làng Phương Cần, phường Quỳnh Phương, thị xã Hoàng Mai, tỉnh Nghệ An. Được mệnh danh là ngôi đền linh thiêng bậc nhất trong các đền chùa ở Nghệ An, năm 1993 đền Cờn được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia.
Đền Cờn được xây dựng từ thời nhà Trần, là nơi thờ tự Tứ vị Thánh Nương. Tứ vị Thánh Nương bao gồm: Thái hậu Dương Nguyệt Quả, bà nhũ mẫu và hai nàng công chúa. Hai vị công chúa có tên là Triệu Nguyệt Khiêu và Triệu Nguyệt Hương.
Lịch sử ra đời và sự tích đền Cờn Quỳnh Lưu gắn với truyền thuyết năm Thiệu Bảo thứ nhất 1279. Quân Tống thất bại ở trận chiến Tống – Nguyên, nhà vua Tống Đế Bính tự vẫn. Thái hậu Dương Nguyệt Quả cùng hai vị công chúa và bà nhũ mẫu cũng nhảy xuống biển tự vẫn. Thân xác 4 người trôi dạt về cửa Cờn, được người dân vớt lên, chôn cất và thờ tại đền.
Bước sang năm Hưng Long thứ 19, vua Trần Anh Tông đi chiếm đóng Chiêm Thành, khi đến cửa Cờn (Nghệ An) thì dừng lại nghỉ chân. Nửa đêm, nhà vua nằm mơ thấy có một nữ thần muốn giúp mình đánh giặc. Sáng hôm sau, nhà vua mời các bô lão trong vùng đến và được kể về sự tích đền Cờn. Sau khi bàn tính mưu kế, nhà vua đã dẫn quân đánh thành Chà Bàn và giành được thắng lợi to lớn. Khi trở về, nhà vua đã làm lễ sắc phong Đại Càn quốc gia Nam Hải Tứ vị Thánh Nương và cho tu sửa và mở rộng đền.
Đến năm Hồng Đức thứ nhất 1470, vua Lê Thánh Tông đi dẹp loạn ở phương Nam cũng dừng chân tại cửa Cờn và vào đền làm lễ. Nhờ sự phù trợ của Tứ vị Thánh Nương mà nhà vua đã thắng giặc trở về. Sau đó, vua cho trùng tu đền như một sự báo đáp.
Sang thế kỷ thứ XVIII, vua Quang Trung sắc phong cho đền Cờn các mỹ từ: Hàm Hoằng Quang Đại (nghĩa là công lao to lớn, rộng khắp) và Hàm Chương Tiết Liệt (nghĩa là nêu gương tiết liệt cho muôn đời sau). Rất nhiều người còn thắc mắc đến đền Cờn Nghệ An cầu gì thì câu trả lời là cầu bình an, may mắn, sức khỏe và tài lộc. Từ khi đền được thành lập, ngư dân mỗi lần ra khơi đều đến đây cầu xin để mong sự bình an, may mắn trở về.
Đền Cờn nằm ở vị trí sơn thủy hữu tình với lưng tựa núi, mặt hướng biển, thế đứng giống chim phượng hoàng uy nghi lẫm liệt. Đền được phát triển quy mô từ thời Lê và trùng tu nhiều lần ở thời Nguyễn. Do đó, đền Cờn mang đậm phong cách kiến trúc cuối thời Lê – đầu thời Nguyễn. Trải qua bao thăng trầm và biến cố, ngày nay đền Cờn còn lại Chính điện, Trung điện, Hạ điện, tòa Nghi môn và tòa Ca vũ. Mỗi không gian thờ tự đều hội tụ những nét đặc sắc trong nghệ thuật chạm khắc và tạo hình của người xưa.
Từ cổng đền, du khách bước qua 10 bậc đá sẽ đến tòa Nghi môn có hình chữ Công bề thế gồm 2 tầng, 8 mái. Phía sau tòa Nghi môn là Chính điện rồi đến Trung điện và Hạ điện. Tòa ca vũ có 3 gian chính, 2 gian phụ, không gian rộng rãi và được trang trí theo nhiều chủ đề đặc sắc.
Hiện nay, đền Cờn còn lưu giữ 142 hiện vật quý giá gồm các đại từ, câu đối, bằng sắc, đồ tế khí, bia đá 2 mặt, chuông đồng đúc từ năm Cảnh Hưng 1752 cùng 28 pho tượng đá và nhiều tượng gỗ từ thời nhà Lê.
Vào ngày mùng 1 và mùng 2 Tết Nguyên đán Ất Tỵ 2025, du khách thập phương tấp nập đến viếng đền Cờn thuộc phường Quỳnh Phương, thị xã Hoàng Mai (Nghệ An) cầu bình an. Đây được xem là ngôi đền linh thiêng nhất xứ Nghệ. Năm nay, lượng người du Xuân ở đền Cờn tăng nhiều so với năm ngoái.
Theo ghi nhận của phóng viên, trong ngày mùng 1 và mùng 2 Tết, thời tiết nắng ấm, người dân trong và ngoài thị xã Hoàng Mai nô nức đến viếng đền Cờn. Từ khoảng 7 giờ sáng, đền Cờn đã đón rất đông du khách. Càng về trưa và chiều, lượng du khách về đền càng tăng.
Có nhiều gia đình đi theo đoàn với hàng chục người đến viếng đền vào dịp đầu năm mới. Di tích đền Cờn gồm đền Cờn Trong và đền Cờn Ngoài, ngày đầu năm nhộn nhịp khách du xuân, chiêm bái. Đền trong là đền chính, còn đền ngoài nằm ngoài cửa biển. Đền Cờn được xây dựng vào thời Trần, mở rộng vào thời Lê, trải qua nhiều lần trùng tu vào thời Nguyễn, do đó nét kiến trúc hội tụ nhiều nét văn hóa cuối Lê đầu Nguyễn.
Đền chính gồm tòa Nghi môn, Chính điện, Trung điện, Hạ điện và tòa ca vũ. Hạ điện thờ Ngũ Vị Tôn Quan (ảnh) và Tứ Phủ Quan Hoàng, Trung điện thờ Tam Tòa Thánh Mẫu và Thượng điện là nơi thờ Mộc Thần, Tứ Vị Thánh Nương và Cốc Thần.
Đứng từ đền phụ trên dải núi Thằn Lằn ở độ cao khoảng 100m so với mực nước biển, du khách có thể nhìn ra biển Quỳnh Phương. Khách du xuân đầu năm có thể kết hợp dạo chơi ven biển, tìm hiểu đời sống của ngư dân, đi chợ mua sắm sản vật địa phương…
Để phục vụ du khách đi lễ, các tiểu thương bán hàng lưu niệm, hoa quả, hàng mã quanh đền Cờn cho hay, năm nay mới mồng 1 nhưng lượng khách đến viếng đền Cờn nhiều hơn so với năm ngoái nên các mặt hàng bán khá chạy, đầu năm mới mọi người không mặc cả nhưng tiểu thương cũng không nói thách, không ép giá.
Trao đổi với phóng viên, đại diện BQL đền Cờn cho hay, cơ quan chức năng đã cử lực lượng để đảm bảo an ninh trật tự ở trong và ngoài khu vực đền Cờn, giúp du khách thập phương an tâm khi đi du Xuân tại đây. Bãi đỗ xe được bố trí để đáp ứng được lượng lớn du khách về đền Cờn dịp đầu năm. Ban quản lý di tích đền Cờn đã lắp camera theo dõi an ninh, trật tự, qua đó, kịp thời phát hiện, xử lý tình trạng mất an ninh trật tự, ảnh hưởng hoạt động lễ đền của người dân.
Để bảo đảm tình hình an ninh, trật tự trong những ngày đầu năm và phục vụ cho lễ hội Đền Cờn sẽ diễn ra từ ngày 19-21/1 Âm lịch, công an thị xã Hoàng Mai đã xây dựng phương án, huy động các lực lượng bố trí các vòng an ninh trong và xung quanh khu vực Đền Cờn, đồng thời làm nhiệm vụ phân làn giao thông, phòng, chống cháy nổ để người dân dự lễ an vui.
